Midyat'ın  coğrafi olarak konumu, doğusunda Dargeçit ilçesi, batısında Ömerli ilçesi,
kuzeybatısında Savur ilçesi, kuzeyinde 
Batman iline bağlı Gercüş ilçesi, güneyinde Nusaybin ilçesi, güney doğusunda ise
Şırnak  iline bağlı İdil ilçesi yer almaktadır. 
Bu ad, ibadet edenlerin dağı, diyarı anlamında kullanılır. Bu bölgenin yüzölçümü
10.000 Km2’den fazladır.

İlçenin ismi ve ilk kuruluşu konusunda, değişik görüşler bulunmaktadır.
Bazı kaynaklara göre, İlçenin adı bir çok değişimlerden sonra
Farsça, Arapça ve Süryanice karışımından meydana gelmiş “AYNA” anlamına gelmektedir.
Başka bir rivayete göre de Midyat,
Mağaralar Kenti anlamına gelen “MATİATE” kelimesinden ismini almıştır.
Bu görüşü ileri sürenler, “MATİATE” isminin
Asur yazıtlarında M.Ö. 9.Yüzyılda geçtiğini ifade etmektedirler.
Bu görüşe paralel olarak Midyat’ta ilk yerleşim yerinin mağaralar
olduğunu gösteren “Elath” mevkiinin (Midyat’a 3 Km. uzaklıkta ve
Acırlı Beldesi yakınında bulunan Ziyaret-Mesire Yeri) Romalılar
döneminden günümüze kadar geldiği söylenmektedir.

1973 Mardin İl yıllığında İlçenin tarihçesi hakkında şu bilgiler yer almaktadır:
Orta Asya’dan göçüp Anadolu’ya gelen Eti Türkleri,
Mezopotamya dediğimiz Dicle ve Fırat Nehirleri arasında yer alan  ve verimli
topraklara sahip olan bölgeye yerleşmişlerdir.
( M.Ö. 2000 yıllarında ) Bölgeden geçişleri sırasında Midyat’ı  büyük bir mağara
şehri halinde kurup, hayvanlarını da burada barındırmışlardır.
Midyat'ın altındaki mağaralar o devirlerde barınak olarak kullanılmışlardır.
Bu mağaraların birbirleri ile bağlantıları vardır. Daha sonraları
bu bölgeye Orta Asya  Türklerinin öncü göçebeleri olan Komuk Türkleri gelip yerleşir.

Bölgeye gelip yerleşen Komuklar, asırlarca Asurilerle savaşmışlardır.
Bu dönemlerde Asurilerin birkaç defa bölgeyi ele geçirdiği görülmektedir.
Ancak bu istilaları pek uzun sürmez ve her defasında çekilmek zorunda kalmışlardır.
Nitekim Asur Hükümdarı Tıglatninip zamanında Komuklar,
tamamen duruma hakim olmuşlardır. M.Ö. 500-100 yılları arasında bölge,
değişik kavimlerin istilasına uğramıştır. Makedonyalılar, Persler,
Romalılar bu bölgede hüküm sürmüşlerdir. Midyat’ ın asıl meskun hale
gelişi veya bölge olarak kuruluşu Selefkuslar devrine rastlamaktadır (M.Ö.180 Yılları).

M.S. V. yy kadar Hıristiyanlık bölgeye hakim olmuştur. VI. asırdan sonra, İslamiyet’ in
yayılışı ile birlikte Arap akınları başlamış ve VII. yüzyılda
Halit B. Velid orduları bölgeyi fethetmişlerdir. Abbasiler döneminde bölgede
imar ve kalkınma hareketleri görülmüştür. Midyat köylerinin ekserisi
Harun El Reşit döneminde kurulmuştur. Harun El Reşit’in oğlu Memun’un
Türk-Arap karışımı olarak kurduğu büyük bir ordu Cizre-Mardin eski
patika yolu boyunca yüz karakola yerleştirilmiştir. Mahalmiler böyle doğmuşlardır.
Midyat ve çevresindeki köylere verilen “MAHALMİ” adı buradan gelmektedir.
Mahalmi; yüz mahalle, yüz yer, yüz ordugah anlamına gelir ve bugün de Cizre’den
Mardin’e kadar eski patika yolu, özellikle eski Bağdat yolu üzerindeki
(bu kervan yolu üzerindeki) bu köyler, Türkçe, Süryanice ve ağırlıklı olarak
Arapça karışımı Mahalmice diye tabir edilen bir dili konuşur. Bu köyler:
Söğütlü, Şenköy, Acırlı,Çavuşlu, Sarıkaya, Gelinkaya, Düzgeçit, Ovabaşı,
Ziyaret, Estel Kesimi, Yolbaşı, Sarıköy, Düzova, Yayvantepe, Eğlence, Pelitli'dir.

Mahalmice konuşan bu köylerimizin sakinleri konusunda başka görüşler de vardır.
Bir görüşe göre bunlar, Necef Çölünde yaşayan cengaver ve savaşçı
Benihilal kabilelerinden. Büyük bir kısmının Orta Asyalı Türklerden olduğu da rivayet edilir.
Cizre ile Mardin arasında Midyat bölgesinde yerleştirmekle
Bizans’a karşı hem savunma hem de futuhat politikası takip etmiş olan Memun,
Estel Camii’ni ve Derizbin (Acırlı) Camii’ni inşa ettirmiştir.
Prof. H. Hollerweger’ e göre, Mardin’in doğusuna ve Midyat’ın batısına düşen
Mhalmoye’nin bir çok büyük köyü, 1209 yılından önce Hıristiyanlıktan
İslamiyet’e geçmişlerdir

XI. yüzyılda Artuk Devleti genişleyerek, batıda Halep, doğuda Musul ve Bitlis,
Kuzeyde Harput (Elazığ), güneyde Darzuru içine alır.İşte Midyat da, bu dönemde
Mardin, Hasankeyf ve Musul eyaletleri arasında irtibat vazifesi gören bir bölge olarak
en parlak devirlerinden birini yaşamıştır. Bu tarihte bölgenin merkezi
Derizbin ( Acırlı ) köyüdür. Derizbin beyleri Artukoğullarına bağlı yarı müstakil
bir beylik olarak hüküm sürüyorlardı. Mervaniler ve Eyyübiler’den sonra
Midyat 1535 yılında Bıyıklı Mehmet Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu tarafından
ele geçirilmiştir. 1838 yılında Diyarbakır Valisi Ali Paşa tarafından ziyaret edilen
Midyat’ta, bir redif taburu teşkil edilir. 1810 yılında ilçe olan Midyat, 1915’te Cevat Paşa
tarafından  imar görülmüştür. Askeri Kışla, Cevat  Paşa Camii ve
Ulu Camii bu dönemde inşa edilmiştir.

Midyat nüfusu 2013 yılına göre 105.456'dır. Bu nüfus, 52.891 erkek ve 52.565 kadından
oluşmaktadır.Yüzde olarak ise: %50,15 erkek, %49,85 kadındır

"Bugünün Ömerli ilçesi'nin (eski adıyla Maserti köyü)  kimin tarafından ne zaman kurulduğu kesin olarak bilinmemektedir. Yapılan arkeolojik çalışmalara göre ilçe merkezi ile Beşikkaya (eski adıyla Fafit) köyünün taş kemer, kubbe mimari yönünden benzerlikleri ilginçtir. Bu mimari tarzını ilk olarak kullanan uygarlıklar Sümerler ve Asurlulardır. Tarihte Yukarı Mezopotamya olarak anılan ve Ömerli'yi de içine alan coğrafyada Asur Devleti kurulmuştur. İlçedeki Yaylatepe (Hıbatok), Göllü, İkipınar, Beşikkaya (Fafit), Maserti harabeleri incelendikçe bu yerleşim yerinin çok eski olduğu bölgenin Asurlar, Persler, Romalılar, Bizanslılar ve Türk İslam Devletlerinin hakimiyetinde kaldığı zaman zaman elde edilen paralardan ve heykellerden anlaşılmaktadır.

              İlçe merkezinde tarihi eser olarak Süryanilere ait Süryani Kadim Mor Cırcıs Kilisesi vardır. Ne zaman kurulduğu belli olmayan bu kilise restore edilerek ibadete açılmıştır. Ömerli İlçesi ve çevresi için elde edilen belgelerin en eskileri Asurlara aittir. M.Ö. 1305 - 1274 tarihlerinden kalma kitaplarda Kaşinarı Dağları'ndan bahsedilmektedir.

             Bahsedilen bu yer Turabin'i yani Midyat, Ömerli, Mardin ve Cizre Bölgelerini kastetmektedir. Daha sonraki Roma ve Bizans kaynaklarında (Yunan yazarları Arrıanus ve Ptolemaeus'un eserlerinde Masion Dağı tabiriyle Mardin-Midyat Havzası'ndan bahsedilir. Bu havzanın en önemli merkezi de muhakkak ki Fafit (Beşikkaya Köyü) şehridir. M.S.589 tarihinde bu mıntıkada toplu halde Süryani, Nasturi, az miktarda Kildani ve Mahalmi yaşamıştır. M.S.1609 yıllarında Patrik Sotfo zamanında Müslümanlığı kabul etmişlerdir. Şehrin bir kaç devre geçirdiği yapılan kazılarda alt alta çıkan birkaç bina temelinden anlaşılmaktadır.

             Bu kazılar esnasında mozaik tabanlı evler, kuyumculuk sanayinde kullanılan beyaz toz, Asur, Pers, Bizans, Arap ve Osmanlı Devleti'ne ait çeşitli paralar, heykel ve heykelcilik, kilden testi ve küpler üzerindeki çeşitli motifler, resimler, süs eşyaları arkeolojik kazılar sonucunda elde edilen ürünlerdir. Bilhassa Sümer ve Asurlular heykeltıraşlığa ve kral heykellerine önem verdiği için kazı neticesinde heykellere fazla rastlanması şehrin kuruluşunu eski tarihlere  götürür. 1071 Malazgirt meydan muharebesinden sonra doğudan gelen Türk akıncıların, batıya geçerken bu yörede kaldıkları Süryani Kadim tarihinden anlaşılmaktadır.

              Ömerli ilçesi (Maserti köyü) Cumhuriyet ilk yıllarında Savur'a bağlı bir bucak iken 1953 yılında ilçe olmuştur. Ömerli nüfusu 2013 yılına göre 15.045'dir. Bu nüfus, 7.720 erkek ve 7.325 kadından oluşmaktadır.
 Yüzde olarak ise: %51,31 erkek, %48,69 kadındır. İlçe Nüfus Müdürlüğü Kütükleri incelendiğinde Cumhuriyetin ilanından sonra düzenli nüfus kayıtlarının tutulmaya başlandığı tarihten bu yana Ömerli İlçesinin çeşitli idari yapı ve bağlılık değişiklikleri söz konusu olmakla birlikte, yaklaşık yüz otuz bin kişinin kayıtlı olduğu anlaşılmaktadır.

              İlçe merkezi (Ömerli), İl merkezine (Mardin) 28 Km uzaklıkta ve il merkezinin doğusunda kalmaktadır. İlçe, doğusunda Midyat, batısında Yeşilli, güneyinde Nusaybin ve İl merkezi, kuzeyinde Savur ilçesiyle komşudur. İlçenin toplam yüzölçümü 409 km2 kadardır.

               İlçe sınırları içindeki arazi yapısı, birbirlerini izleyen ters tabakalar şeklinde olup, genel olarak kuzey-güney doğrultusunda bölünmüş derelerin etrafındaki rakımı 1100 ile 800 metre civarındaki tepelerden meydana gelmektedir. Arazi yapısı kapalı olup, boyu 0.50 metre ile 3.5 metre arasında değişen meşelik bitki örtüsüyle kaplıdır. Bitki örtüsünün yoğunluğu kuzeye doğru azalmaktadır. İlçe sınırları içerisinde kaynak veren derelerin de yardımıyla vadilerdeki kısmen düz araziler sulanabilmektedir. İlçede karasal iklim yaşanmaktadır. Yaz aylarında sıcaklık ve yağış düşüklüğü, kış aylarında sert soğuk ve kar yağışı gözlenmektedir